وقت احتضار و مرگ را در اصطلاح «معاینه» به معنی «مشاهده کردن» می گویند زیرا در آن لحظه انسان، آثار آن عالم را آشکارا مشاهده می کند و چشم غیبی ملکوتی انسان باز می شود و بخشی از اوضاع ملکوت را می بیند؛ حتی آثار و تجسم اعمال خود را مشاهده می کند و بشارت بهشت و جهنم را از ملک الموت می شنود و زمانی که این چیزها را دید قلب او آماده دیدن برزخ می شود. اگر در طول عمرش از افرادی بوده که دوستی و جذبه پروردگار را داشته، همان گروهی که در سوره واقعه نسیم لطیف و جمال حضرت
حقّ جل و اعلا بر قلب آنان ورزیده؛ قلب او حبّ لقاء خدا و رسیدن به محبوب را پیدا می کند و آتش اشتیاق در قلبش شعله ور می گردد که در آن حال جز خداوند نمی داند که چه تجلّی و شوق و لذّت و کرامتی به او می رسد.
و اگر از اهل ایمان و عمل صالح بوده از کرامات حضرت حقّ متناسب با ایمان و عمل صالحش به او عنایت می شود؛ و آتش اشتیاق مرگ و رسیدن به آن کرامات و عنایات خداوند در او شعله ور می شود. و با راحتی و بهجت و سرور از این عالم منتقل می شود که این خوشی و طعم و لذت آن را با چشم ها و ذائقه های این دنیا نمی توان چشید. و اگر در طول عمرش اهل شقاوت و کفر و نفاق و اعمال زشت و گناهان بوده باشد، به همان اندازه که در دنیا آن ها را کسب کرده آثار غضب و قهر الهی و همنشینی با بدبخت ها و اشقیاء برای او نمایان می شود؛ و چنان وحشتی در او ایجاد می شود که از هیچ چیز بیشتر از تجلّیات غضب و جلال خداوند متعال نمی ترسد و بدش نمی آید؛ و در آن حال چنان سختی و عذاب و فشاری به او وارد می شود که به جز خداوند متعال کسی نمی تواند اندازه آن را بفهمد.
این عذاب کسانی است که در این عالم کافر، منافق و دشمن خدا و اولیای او بودند و برای اهل معصیت و گناه هم به اندازه گناهانی که کرده اند نمونه ای از جهنّم برایشان نمایان می شود و برای آن ها در این حال هیچ چیز دردناک تر و سخت تر از انتقال از این عالم نیست. پس آن ها را با فشار و سختی و زحمت به آن عالم منتقل می کنند و در آن حال حسرتی بر دل آن ها است که سختی و شدّت آن حسرت قابل اندازه گیری نمی باشد.
راوی می گوید: «به حضرت امام صادق علیه السلام گفتم: ...کسی که دیدار خداوند را دوست بدارد، آیا خداوند هم دوست دارد دیدار با او را؟ و کسی که از دیدار خداوند خشمناک و گریزان باشد آیا خداوند هم در هنگام دیدار با او خشمناک است؟» حضرت فرمودند: «آری» عرض کردم: «به خدا قسم ما کراهت داریم از مردن». حضرت فرمودند«چنین نیست که تو گمان کردی؛ در وقت مرگ چنین است که وقتی (برای مومن) آنچه را که دوست می دارد به او نشان دادند، چیزی نزد او محبوب تر از ورود بر خدای خویش نیست و او دوست می دارد دیدار خدای خویش را؛ و وقتی (کافر) آنچه را که از آن بدش می آید مشاهده کرد، پس از چیزی بیشتر از دیدار خداوند بدش نمی آید؛ و خداوند در هنگام دیدار او، با او خشمناک است.»⁽¹⁾
و علت این مشاهدات این است که انسان تا وقتی اشتغال و توجه به آباد کردن این دنیا دارد و تمام هّم و غمش این دنیا است و مستی طبیعت او را مست کرده و شهوت و غضب او را احاطه کرده، صورت و تجسّم اعمال و اخلاقش بر او پوشیده است و از آثار آن ها در قلب خود بی خبر است ولی در زمان مرگ سکرات و سختی ها و فشارهای مرگ باعث می شود تا از این دنیا منصرف شود و دل بکند و نتیجه چشمش به عالم برزخ گشوده می شود و می بیند آنچه را ذکر شد.

1-فروع کافی، جلد 3، ص 134

نوشتن دیدگاه